LUMC start mestamceltransplantaties in het hart

Hulp naar je hart

Goed, in Boston zijn ze al begonnen, maar het Leids Universitair Medisch Centrum volgt de Amerikanen op de voet. Voor het einde van het jaar wil cardioloog dr. Douwe Atsma beginnen met stamceltransplantaties in de hartspier van patiënten die een infarct achter de rug hebben. De stamcellen, die uit het eigen beenmerg van de patiënt komen, vormen nieuwe bloedvaten en spiercellen in het zieke hart. 'Het is een grote, maar logische volgende stap.'

Eveline Hendriksen

'Het wachten is op toestemming van de medisch ethische commissie van het LUMC', vertelt dr. Douwe Atsma, cardioloog in het Leidse universiteitsziekenhuis. Hij heeft goede hoop. In de hematologie, de bestrijding van bloedziekten, bestaat de stamceltherapie namelijk al jaren. Jonge mensen met leukemie krijgen een transplantatie met eigen beenmergcellen, of cellen van familieleden. 'Wij willen het eigen beenmerg van de patiënt gebruiken', legt Atsma uit. 'Dat beenmerg bevat zogenaamde stamcellen, die de potentie hebben om onder andere bot-, vet- en hartspiercellen worden. Of cellen die een bloedvat vormen.'
Atsma hoopt voor het einde van het jaar te kunnen beginnen met de behandeling van de zogenaamde 'no-option patients.' Dat zijn mensen die last hebben van vernauwde bloedvaten rond het hart, of die een hartinfarct hebben doorstaan, en die niet in aanmerking komen voor een dotterbehandeling of een bypass-operatie. 'We halen wat beenmerg uit de heup', legt Atsma uit. 'Een injectiespuit vol, dat zijn ongeveer 400 miljoen stamcellen. Die cellen filteren we en spuiten we direct in de beschadigde hartspier.' Atsma past hierbij de zogenaamde NOGA-methode toe. Via de liesslagader wordt een speciale katheter opgevoerd tot in de linker hartkamer. 'In de katheter zit een sensor, die precies meet waar je zit in de hartspier, hoeveel beweging er is op die plek en of er nog sprake is van elektriciteit. Ik ben op zoek naar plaatsen waar wel elektrische spanning is, maar geen beweging: dat is hartspierweefsel in nood. Daar spuit ik de stamcellen in.'
En dan gebeurt er iets wonderlijks: een stamcel die in de hartspier wordt ingespoten 'weet' dat hij hartspiercel moet worden. 'Hoe dat komt, snappen we niet', zegt Atsma. 'Kennelijk zijn er in de beschadigde hartspier signaalstoffen aanwezig die de stamcel opsporen en doorgeven: word maar hartspiercel of bloedvat, dat hebben we hier nodig.'
De behandeling kent veel voordelen: omdat de cardiologen met patiënteigen beenmerg werken, is het gevaar van afstoting nihil. Bovendien is er geen ingrijpende operatie nodig. De ingreep via de lies duurt anderhalf uur en kan in principe meerdere keren achter elkaar worden uitgevoerd. En er lijken weinig ethische bezwaren aan de stamceltransplantaties te zitten. 'We maken geen gebruik van andere bronnen van stamcellen, zoals foetussen of navelstrengbloed', aldus Atsma. Ondanks de eerdere toepassing van stamceltransplantatie in de hematologie moeten veel mensen nog wennen aan het gebruik van deze methode in de cardiologie. 'Omdat we de cellen direct in het hart spuiten', denkt Atsma. 'In de hematologie krijgt een patiënt een infuus met beenmergmateriaal. De stamcellen vinden dan hun eigen weg in het lichaam. Nu brengen we ze direct naar de plaats waar ze nodig zijn.'

Voorsprong Amerikanen

In Amerika zijn de stamceltransplantaties waarschijnlijk recent van start gegaan. 'Ze lijken ons helaas net een stapje voor te zijn, hoewel ze dat uit competitieoverwegingen niet zullen zeggen', aldus Atsma. 'De Amerikanen zijn ook al wat langer bezig.' Atsma heeft een lijstje klaarliggen met patiënten die aan het onderzoek willen meewerken. 'Stamcellen zijn momenteel "hot" in de medische wetenschap en patiënten verwachten er veel van. Ze begrijpen wel dat de stamceltransplantatie nog geen behandelmethode is, maar zich in de onderzoeksfase bevindt.'
De cardioloog blaakt van enthousiasme. 'De resultaten in diermodellen zijn veelbelovend, nu zullen we zien hoe mensen op de stamceltransplantaties reageren.'
De afdeling cardiologie doet het onderzoek niet alleen, ook de vakgroepen anatomie & embryologie, hematologie en de sectie gentherapie, afdeling moleculaire celbiologie participeren. 'Er zijn verschillende promovendi voor ons aan het werk. Zo onderzoekt iemand of wij humane stamcellen in hartspiercellen kunnen veranderen zonder dat er een hart in de buurt is. Een ander bekijkt hoe de functie van het hart van muizen die een infarct hebben gehad, verandert na een stamceltransplantatie. Moeten we alle stamcellen in een keer inspuiten, of in verschillende fasen? Is het nog effectiever om de stamcellen buiten het lichaam al te stimuleren om hartspiercel te worden, met behulp van signaalstoffen?'
Daar komt meteen het grootste eventuele probleem om de hoek kijken. De stamcel die in de hartspier wordt gespoten, moet wel contact maken met zijn buren en in hetzelfde ritme gaan meekloppen. Hoewel dat tot nu toe nog niet is gevonden, zou het kunnen zijn dat hun elektrische signaal hartritmestoornissen veroorzaakt. 'Het zou dus handig kunnen zijn als je die stamcellen vóór transplantatie door middel van genetische technieken wat extra informatie kunt meegeven', vertelt Atsma. 'Om te zorgen dat ze netjes meemarcheren met de andere hartspiercellen.'
Als alles volgens plan verloopt, behoren dotterbehandelingen en bypasses dan binnenkort tot het verleden? 'Nee', aldus Atsma. 'Die ingrepen hebben hun werking al bewezen. Wel kunnen we waarschijnlijk met deze methode mensen helpen die niet meer in aanmerking komen voor dotteren of een bypass. Ook patiënten die op de wachtlijst staan voor een harttransplantatie kun je met deze stamcelmethode misschien wel langer in redelijke gezonde toestand houden. De periode op die lijst is kommer en kwel, een stamceltransplantatie kan het wachten misschien iets makkelijker maken.' Atsma heeft hoge verwachtingen van het onderzoek. 'We hebben een fantastische onderzoeksgroep, de klinische en pre-klinische afdelingen werken intensief samen. Het LUMC en de raad van bestuur steunen het onderzoek waar ze kunnen. Dat komt ook omdat we niet met luchtfietserij bezig zijn, de stamceltransplantaties zijn een grote, maar logische volgende stap.'